Burgemeesters grijpen vaker naar noodmaatregelen waarmee rechten van burgers kunnen worden ingeperkt, blijkt uit data-onderzoek van de NOS. Dat betekent dat burgers sneller preventief kunnen worden gefouilleerd en er gebieds- en samenscholingsverboden kunnen worden ingesteld.

Het gaat om noodverordeningen en veiligheidsrisicogebieden. "Het lijkt wel of je als gemeente niet meer meetelt als je ze niet hebt", zegt hoogleraar recht Jan Brouwer van de Rijksuniversiteit Groningen.

In 2012 waren er nog zeven van dit soort maatregelen in zes gemeenten; dit jaar waren dat al 77 besluiten in 38 verschillende gemeenten. Dat is inclusief verlengingen.

In sommige gevallen worden de noodmaatregelen en de veiligheidsrisicogebieden permanent ingezet, terwijl ze zijn bedoeld om tijdelijk te worden opgelegd.

Maar burgemeesters vinden het een noodzakelijk middel. "Als wij preventief fouilleren, levert dat tientallen wapens op", zegt burgemeester Bert Wijbenga van Vlaardingen, waarvan een groot deel tot veiligheidsrisicogebied is verklaard.

Coronatijd

Vooral het aantal veiligheidsrisicogebieden nam sterk toe: dat vertienvoudigde sinds 2012. Ook het aantal noodverordeningen nam toe, maar vooral in coronatijd, toen de landelijke coronaregels daarin werden vastgelegd. Maar ook zonder de corona-verordeningen nam het aantal het afgelopen decennium toe.

De toename komt vooral door de wens om maatregelen tegen wapenbezit onder jongeren te nemen. Een minder groot deel van de toename komt door protesten, waaronder die tegen azc's, en door risicovolle voetbalwedstrijden.

Sommige noodmaatregelen gelden maar één dag, zoals noodverordeningen rond een voetbalwedstrijd en een demonstratie. Maar zeker veiligheidsrisicogebieden kunnen veel langer van kracht zijn.

Zo gelden in Nissewaard al jarenlang verschillende veiligheidsrisicogebieden die telkens met een jaar worden verlengd. De Amsterdamse burgemeester Halsema besloot recent nog een groot deel van de binnenstad voor een paar maanden tot veiligheidsrisicogebied uit te roepen, vanwege "wapengerelateerde incidenten". Daardoor mag de politie preventief fouilleren, ook zonder concrete verdenking.

Dat maakt het een ingrijpend instrument, terwijl het makkelijk kan worden ingezet, zegt Brouwer van de Rijksuniversiteit Groningen. "Voor langere tijd mag iedereen die in zo'n gebied rondloopt gefouilleerd worden, ook iemand die nietsvermoedend zijn hond uitlaat."

"Dit wijst op het normaliseren van verregaande bevoegdheden, ook als dat niet mag", zegt Gerbrig Klos, teamleider mensenrechten bij Amnesty International.

Burgemeesters, politie en justitie zijn de "zwaarte van de bevoegdheid een beetje uit het oog verloren", stelt Joost Keemink, als adviseur bij het Genootschap van Burgemeesters belast met veiligheid en crisisbeheersing. "In de praktijk kunnen ook minder ingrijpende bevoegdheden volstaan, of de bevoegdheden die de politie sowieso heeft."

Iedere week raak

Ook de gemeente Vlaardingen krijgt die kritiek, erkent burgemeester Wijbenga. "Maar er zijn te veel mensen die het normaal vinden met een wapen op pad te gaan. In de rapporten van de politie is het iedere week raak."

Het preventief fouilleren gebeurt zorgvuldig, en met maatregelen tegen etnisch profileren, benadrukt de burgemeester. "De controles gaan a-select, dus ongeacht leeftijd of huidskleur: iedereen wordt gecontroleerd." Een aparte waarnemer controleert of dat netjes gaat.

In de praktijk hechten veel mensen volgens hoogleraar Brouwer ook meer aan hun veiligheidsgevoel dan aan hun privacy. "Toen het veiligheidsrisicogebied in 2002 in de wet kwam, hoorde je die bezwaren veel meer. Nu vinden mensen het vooral belangrijk dat hun woonomgeving veiliger wordt."

Moeilijk afschalen

Het is alleen wel de vraag wanneer je zo'n maatregel weer afschaalt, zegt Brouwer. "Als je veel wapens vindt tijdens fouilleeracties, kun je redeneren: blijkbaar is het nog onveilig, we gaan ermee door. Maar als de situatie veiliger wordt, hoor je ook dat dat juist een reden is om ermee door te gaan."

Dat blijkt ook in Nissewaard, waar de veiligheidsrisicogebieden werden ingesteld vanwege steekincidenten. "Deze incidenten zijn verminderd, maar we kunnen niet aantonen dat het hierdoor komt", erkent een woordvoerder. Desondanks werden de gebieden dit jaar weer verlengd.

Amnesty International zegt al jaren klachten te ontvangen over fouilleeracties. "Ook zien we dat de politie demonstranten om hun ID vraagt, omdat ze zich in een veiligheidsrisicogebied bevinden. Dat heeft niets te maken met het bestrijden van wapengeweld", aldus Klos van Amnesty.

Burgemeester Wijbenga is vastbesloten." Vlaardingen mag niet afglijden naar een politiestaat, en dat zal ook niet gebeuren. Maar het moet wel veiliger worden in Vlaardingen."

Verantwoording

Voor dit artikel deed de NOS uitgebreid data-onderzoek, waarbij we geautomatiseerd besluiten tot het instellen van een veiligheidsrisicogebied of noodverordening hebben verzameld. We keken naar dit type maatregelen omdat gemeenten verplicht zijn deze te publiceren. (Bij zogenoemde noodbevelen, die ook ingrijpend kunnen zijn, hoeft dat niet.)

Publicatie is dan wel verplicht; de manier waarop verschilt in de praktijk enorm. We verzamelden daarom zoveel mogelijk documenten uit vier relevante overheidsbronnen (Officiële Bekendmakingen, Open Overheid, Lokale Regelgeving en Open Raadsinformatie). Toch kan het dat een gebied door een gemeente enkel op een andere manier is gepubliceerd, bijvoorbeeld enkel als PDF op de eigen website of als advertentie in een lokale krant, en daarmee niet in de dataset terecht is gekomen.

De 57.000 verzamelde documenten brachten we geautomatiseerd terug tot een behapbaar aantal door irrelevante documenten weg te filteren. De overgebleven 3500 documenten analyseerden we handmatig.

De volgens ons relevante documenten analyseerden we met het GPT-5.1-model via de app van OpenAI, door het model met documenten te voeden om er gericht en geautomatiseerd vragen aan te stellen. Daarmee werd er een aantal niet-relevante documenten uitgefilterd. Ook konden we met dit model door veiligheidsregio's ingestelde noodverordeningen uit coronatijd uit de dataset filteren.

We besloten de corona-verordeningen niet mee te tellen omdat dat besluiten zijn die niet door de gemeente, maar door de veiligheidsregio's zijn genomen. Ook heeft circa de helft van de gemeenten die besluiten niet gepubliceerd, en de andere helft wel, waardoor er geen zinnige conclusies uit konden worden getrokken.

Daarnaast hebben we documenten die over hetzelfde besluit gaan, op basis van afzender en publicatiedatum aan elkaar gekoppeld. Er bleven zo uiteindelijk 587 unieke besluiten over.

Frank Kanhai was 12 toen zijn moeder hem meenam uit Suriname naar Nederland. Het was acht dagen voordat het land uit het Koninkrijk der Nederlanden stapte en onafhankelijk werd. Tijd voor afscheid was er niet. "Ik werd weggerukt uit mijn jeugd, afscheid nemen van klasgenoten kon niet meer."

Er was vreugde over de geboorte van het onafhankelijke Suriname, maar er waren ook zorgen over wat de toekomst zou brengen. Duizenden Surinamers besloten daarom op het laatste moment toch naar Nederland te vliegen, toen in 1975.

Alleen al dat jaar kochten meer dan 40.000 mensen een enkeltje Schiphol. Wie niet door vrienden of familie werd opgehaald, kwam in de centrale opvang. De Hindoestaans-Surinaamse Frank Kanhai, inmiddels 62, weet nog goed dat er in het vliegtuig al papieren werden ondertekend voor die opvang. "Wij gingen naar de Prins Frederikkazerne in Leeuwarden."

Succesverhaal

Met elke extra vlucht naar Schiphol namen de zorgen in Nederland toe. Zorgen om criminaliteit, drugsproblematiek en werkeloosheid, vertelt migratie-onderzoeker Jaco Dagevos van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).

"Kort na de onafhankelijkheid was het beeld heel zorgelijk. Er werd gesproken over een etnische onderklasse. Nederland was verrast door de grote aantallen Surinamers die kwamen, de opvang verliep niet zonder problemen en veel Surinamers hadden moeite hun weg te vinden.

Deze groep doet het nu - vijftig jaar later - heel goed. Het opleidingsniveau is gestegen en zeker de tweede generatie is een succesverhaal. Daar ligt het aandeel werkenden zelfs iets hoger dan onder de algemene bevolking."

Hoogleraar Anne Gielen deed onderzoek naar drie generaties Surinaamse Nederlanders sinds 1975, en herkent in grote lijnen het beeld van een sterke inhaalslag.

"Die eerste generatie heeft het echt wel lastig gehad. Maar hun kinderen en kleinkinderen klommen op de maatschappelijke ladder. Er is in drie generaties echt een inhaalslag geweest - qua opleidingsniveau maar ook zeker qua inkomen - al zie ik in mijn onderzoek dat die ontwikkeling binnen de Surinaamse gemeenschap op verschillende manieren op verschillende tempo's verloopt", aldus Gielen van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

Surinamers zijn behoorlijk open minded geweest, vertelt socioloog Aspha Bijnaar. Zij waren al gewend aan andere culturen in hun vaderland. "Van alle migrantengroepen zijn zij ook het sterkst vertegenwoordigd in biculturele relaties." De komst van de grote groep Surinamers rond 1975 heeft Nederland ook veel gebracht, benadrukt Bijnaar. "De taal, er zijn Surinaamse woorden opgenomen in het groene boekje, en 80 procent van straattaal komt uit het Sranantongo."

Van drie kusjes naar de brasa

En er zijn meer voorbeelden, zegt Bijnaar, zoals omgangsvormen, eten en mode. "Nederlanders geven elkaar drie kusjes, maar de brasa - een omhelzing als begroeting - is ook gemeengoed geworden. Ook rijst is gemeengoed geworden, waar 50 jaar terug de aardappel het hoofdgerecht was. Roti, broodje pom. Kleding is veranderd, veel meer kleur en flair in het straatbeeld, ik ben er van overtuigd dat Surinamers hier een rol in hebben gespeeld."

Ook Frank Kanhai kende de Nederlandse taal en cultuur, wat hem hielp te integreren. Na de Prins Frederikkazerne in Leeuwarden verhuisde hij met zijn moeder en oma naar Drachten, en in de jaren 80 trok het gezin naar Den Haag. "We hadden het financieel misschien goed, maar ik zag de eenzaamheid bij mijn moeder. Rond de onafhankelijkheid zijn families uit elkaar gerukt. Financieel goed maar arm in het familiegevoel. De prijs die we betaalden omdat we de Nederlandse nationaliteit wilden behouden, van het land van Den Uyl en Juliana."

'Integratieparadox'

Kanhai heeft zich nooit gediscrimineerd gevoeld. Maar dat is echt anders voor de tweede generatie Surinamers, zegt Dagevos van het SCP. "De zogeheten integratieparadox. Juist mensen die sterk in Nederland zijn geïntegreerd, krijgen veel mee van maatschappelijke discussies. Ze voelen zich aangesproken, nemen aanstoot aan de manier waarop er over migranten gesproken wordt, en voelen zich daardoor juist meer buitengesloten."

Met trots en weemoed bewaart Kanhai de koffer die zijn moeder hem gaf, met daarin dierbare herinneringen zoals zijn paspoort met de pasfoto van de 12-jarige jongen die hij destijds was, zijn laatste schoolschrift uit Suriname en zijn vliegticket.

Na 1981 stelde Nederland een visumplicht in, waardoor de toestroom uit Suriname sterk afnam. Dat hielp die grote groep Surinamers te integreren, stelt Dagevos van het SCP. "Er kwam rust in. Inmiddels is het niet echt een minderheidsgroep meer, maar zijn ze echt gevestigd."

Ongekend, een escalatie, een grens overschreden. Het zijn de termen die vallen wanneer een Europees land getroffen wordt door een sabotageactie of ander soort aanval en de vingers wijzen naar Moskou. Met het opblazen van een Poolse spoorlijn die gebruikt wordt voor wapenleveranties naar Oekraïne als volgend hoofdstuk.

Dat was 'staatsterreur', concludeerde Polen. Want het had zomaar heel erg slecht kunnen aflopen als een passagierstrein was getroffen of ontspoord. De Poolse regering maakt duidelijk dat ze het laatste incident erg serieus nemen, maar de boodschap van autoriteiten was tegelijkertijd: rust bewaren.

Het toont de worsteling waar NAVO-bondgenoten mee zitten als Rusland weer een grens over gaat. Hoe benoem je de ernst van de situatie, zonder paniek te zaaien? Dat laatste zou namelijk precies zijn waar Rusland op uit is.

Toch voelde Polen zich genoodzaakt in te grijpen. Het alarmniveau werd in delen van het land opgeschroefd en een missie werd opgetuigd: operatie Horizon. Tot 10.000 militairen moeten infrastructuur beschermen tegen nieuwe aanslagen.

Geen crisisoverleg meer

Ook op het hoofdkantoor van de NAVO zien ze het opblazen van het Poolse spoor als een nieuwe stap op de escalatieladder. Maar behoefte om daar al te openlijk over te praten is er niet.

Secretaris-generaal Rutte zei na het incident dat hij in nauw contact was met Polen en dat de uitslag van het onderzoek afgewacht moest worden. Een nieuwe spoedvergadering om de koppen bij elkaar te steken, wordt uitgesloten.

Twee maanden geleden vroeg Polen daar nog wel om, nadat meer dan twintig drones het NAVO-luchtruim waren binnengevlogen. Onder meer Nederlandse F-35's schoten er een aantal neer. Tien dagen later volgde een tweede Artikel 4-bijeenkomst, dit keer op verzoek van Estland dat vreesde voor zijn veiligheid nadat twee bewapende gevechtsvliegtuigen uit het luchtruim verjaagd moesten worden.

En bij die twee spoedvergaderingen moest het maar even blijven, vertellen diplomaten in de wandelgangen van het hoofdkantoor van het bondgenootschap. Nóg meer crisisoverleg zou paniek kunnen suggereren, terwijl de alliantie juist 'uitstekend' voorbereid is, 'op álles' en de NAVO-ambassadeurs elkaar veel spreken. Behoefte om de Russische president een plezier te doen met al te veel aandacht is er al helemaal niet.

Grote zorgen

Maar de zorgen worden er niet minder om: Rusland gaat steeds verder met hybride oorlogsvoering en het aantal acties neemt toe, zien veiligheidsdiensten. Bovendien zijn er steeds meer aanwijzingen dat Rusland zich wel degelijk voorbereidt op een mogelijk direct conflict.

En hoewel NAVO-topman Rutte publiekelijk niet vaak genoeg kan herhalen dat president Trump volledig toegewijd is aan de alliantie, klinkt achter de schermen ook bezorgdheid en wantrouwen over de koers van de machtigste bondgenoot. Het 28-punten tellende 'vredesplan' dat een einde zou moeten maken aan de oorlog in Oekraïne helpt daar niet bij. Het lijkt op capitulatie, een cadeau voor Poetin, zeggen diplomaten.

Afschrikken met het leger

Een slechte deal voor Oekraïne zal de kans op een groter conflict alleen maar groter maken, denken ze zeker ook in Polen. Sabotageacties zoals die op het spoor laten zien dat Rusland het voorwerk al aan het doen is, zeggen analisten.

In Polen zetten ze zich daarom schrap voor meer incidenten. Spoorlijnen, knooppunten, energie- en brandstofinfrastructuur. Het zijn allemaal plekken die een doelwit kunnen worden, zegt een kolonel van de Poolse generale staf tegen de NOS.

"Die kun je niet allemaal beschermen tegen sabotage, en het is ook niet de bedoeling dat overal in Polen straks militairen patrouilleren op stations en langs het spoor", benadrukt de kolonel. Maar de hoop is dat ze met de inzet van het leger, dat werkt met drones en geavanceerde camera's met warmtebeelden, wel daders in de toekomst kunnen afschrikken.

Vooral symbolisch

Al klinkt in Polen tegelijkertijd kritiek dat het toch vooral ook een symbolische actie is, bedoeld om de bevolking gerust te stellen. "Het is meer een PR-stunt", reageert oud-kolonel professor Dariusz Kozerawski van de Jagiellonian Universiteit in Krakau.

Duizenden militairen zullen de veiligheid langs het spoor niet significant ten goede komen, en het gaat ten koste van hun training die veel belangrijker is, denkt Kozerawski. Want als de aanval op het spoor een ding heeft laten zien, vreest de oud-kolonel, is dat een direct conflict met Rusland elke keer weer een stapje dichterbij komt.