Om te bewijzen dat Rusland chemische wapens inzet, verzamelen Oekraïense militairen gebruikte traangasgranaten. Militairen aan het front zeggen dat de wapens al sinds het begin van de oorlog worden gebruikt, maar dat Rusland ze de afgelopen maanden steeds meer inzet. Het Oekraïense leger heeft aan de NOS twee granaten laten zien die onlangs zouden zijn meegenomen uit de loopgraven.

Soldaat Dmytro (24) zegt aan het front in de Donbas al twee keer te zijn bestookt met dit soort traangasgranaten. De eerste keer was volgens hem laat in de avond eind februari toen ze schuilden in een loopgraaf. "We hoorden een granaat vallen, maar in plaats van een explosie daarna bleef het stil", zegt Dmytro. Kort daarna roken ze het gas, en zette zijn eenheid snel een gasmasker op. Maar Dmytro ademde wel een keer in. Hij werd direct kortademig, moest hoesten, zijn ogen gingen tranen en delen van zijn lichaam die niet beschermd waren met kleding, waaronder zijn gezicht, gingen branden.

Gisteren beschuldigde de VS Rusland ervan structureel chemische wapens te gebruiken. Het Russische leger zou onder meer het giftige chloorpicrine inzetten, een zwaar soort traangas waardoor slachtoffers moeite krijgen met ademen en branderige ogen kunnen krijgen. Washington leverde hiervoor geen bewijs. In de verklaring zei de VS ook dat Rusland regulier traangas gebruikt. Hoewel traangas wereldwijd veel wordt gebruikt door politie tijdens demonstraties, is het volgens het Verdrag chemische wapens verboden om het in te zetten in oorlogssituaties.

Kapitein Kyrylo is als specialist in nucleaire, biologische en chemische wapens ook gestationeerd aan het front. Hij laat twee granaten zien. Een ervan is een ongebruikte traangasgranaat nog uit de Sovjet-tijd, volgens hem 'een trofee' die is meegenomen uit de loopgraven. De ander is een nieuwere granaat geproduceerd in 2023. Hij heeft volgens Kyrylo een Oekraïense frontsoldaat het leven gekost. "Hij ademde het gas in en bleek een allergische reactie te hebben", zegt de officier.

Standaardpraktijk

Het gebruik van deze granaten is geen uitzondering, maar volgens Kyrylo standaardpraktijk van Rusland geworden. "Ze hebben er veel van", zegt hij. De herkomst van de granaten is niet onafhankelijk te verifiëren door de NOS. Maar dat Rusland dit soort wapens inzet, daar waarschuwen deskundigen al langer voor. Eerder in de oorlog waren er beschuldigingen dat ook Oekraïne ze gebruikt, al zijn er ook daarvoor geen harde bewijzen. "Daar heb ik nog nooit van gehoord", bezweert Kyrylo.

Kyrylo vertelt over de granaten die zijn gevonden:

Op video's die op Russische Telegramkanalen worden gedeeld, is te zien hoe de granaten met drones boven Oekraïense posities worden ingezet. Militairen die in de loopgraven of in bunkers schuilen, worden ermee naar buiten gejaagd waardoor ze kwetsbaar zijn en gedood kunnen worden. Het maakt de situatie aan het front voor Oekraïne aanzienlijk moeilijker, weet Kyrylo. "Daarom besteden we steeds meer tijd aan beschermende maatregelen, zoals het dragen van gasmaskers."

'Mag gewoon niet'

Anneleen van der Meer, docent oorlogsstudies aan de Universiteit Leiden, zegt dat de Oekraïense aantijgingen passen in een patroon. "We horen dit sinds het begin van de oorlog, en de afgelopen maanden zien we het aantal beschuldigingen toenemen." Volgens de deskundige zijn de soorten gas in de Russische granaten zwaarder dan het traangas dat in Nederland wordt ingezet.

"Afgesproken is dat dit soort middelen verboden zijn op het slagveld", zegt Van der Meer. "Dan maakt het niet uit of het een licht chemisch wapen is of iets heel zwaars. Of het een chloorgas is of een zenuwgas, het mag gewoon niet." Een officieel onderzoek van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens is er nog niet. Het Kremlin ontkent dat Rusland chemische wapens inzet.

Soldaat Dmytro zegt dat hij sinds de aanval stottert - al kan hij niet uitsluiten dat dit ook komt door een hersenschudding - en dat zijn conditie zwak is. Hij hoopt verder hersteld te zijn voor zijn huwelijk over een maand. "Ik wens het niemand toe om zo'n chemische aanval mee te maken. Maar ik vecht door, omdat ik het kan."

Een Mozambikaan met een klein marktstalletje in het township Soweto is bang voor de Zuid-Afrikanen in gele hesjes. Ze lopen door zijn wijk, vragen naar zijn verblijfsvergunning en nemen zonder te betalen chips en popcorn uit zijn kraampje mee. "Ik kan alleen maar mijn mond houden, weerstand bieden is te gevaarlijk."

De burgers in de gele hesjes maken deel uit van 'Operatie Dudula'. Dudula betekent terugdringen: het terugdringen van migranten. Op verschillende plekken in Zuid-Afrika hebben burgers zich onder die naam verenigd en patrouilleren ze door de straten van hun buurt.

"We willen zorgen voor veiligheid in onze wijk," vertelt de 34-jarige werkloze moeder Tshidi, die voorop loopt. "We zijn het zat dat oma's in onze wijk worden beroofd." Het is een groep van zo'n tien man, die op deze dag door de straten trekt.

Bekijk in de video hieronder hoe 'Operatie Dudula' te werk gaat:

Ze houden mensen staande, fouilleren hen, en vragen naar verblijfsvergunningen. Ze presenteren zich als bezorgde burgers die anti-misdaad zijn, maar gaan vooral langs bij de kleine winkeltjes in de townships, met eigenaars uit onder meer Mozambique, Ethiopië en Malawi. Dudula begon in Soweto, maar opereert nu in verschillende delen van het land.

Vreemdelingenhaat

De leden van de beweging hebben dezelfde visie: ze geven migranten de schuld van het afpakken van banen en huizen en van criminaliteit. Behalve een beweging is het sinds een jaar een politieke partij, die wil meedoen met de verkiezingen eind mei omdat "de regering illegale migratie niet serieus neemt".

Maar ze zijn onlangs uitgesloten door de kiescommissie, niet vanwege hun boodschap, maar omdat ze hun kandidatenlijst niet op tijd hebben ingediend. Hun aanhangers blijven de retoriek verkondigen.

Vreemdelingenhaat sluimert altijd aan de oppervlakte, vooral in de armere wijken van het land, en met Dudula hebben degenen die ontevreden zijn een manier om zich te verenigen. Maar ook andere groepen en politici hebben het in aanloop naar de verkiezingen op migranten gemunt.

Oud-president Jacob Zuma, die weer kandidaat is met zijn partij MK, kwam met een TikTok-video waarin hij zegt dat er geen misdaad was in Zuid-Afrika voordat er buitenlanders kwamen. En een andere partij, The Patriotic Alliance, stond begin dit jaar aan de grens met Zimbabwe en vertelde trots dat ze bezig waren met een push-back van migranten.

"Politici en burgers zoeken een zondebok voor Zuid-Afrika's grootste problemen: armoede, werkeloosheid en ongelijkheid," zegt Anthony Kaziboni van de Universiteit van Johannesburg, die onderzoek doet naar vreemdeligenhaat. "Cijfers laten zien dat migranten juist minder vaak misdaden begaan dan Zuid-Afrikanen", zegt hij. "En dat ze een positieve bijdrage leveren aan de economie, maar politici denken zo punten te scoren, dat zien we over de hele wereld."

Hoeveel leden Dudula heeft is onduidelijk, maar in het verleden was er ergens maar een klein vlammetje nodig en explodeerde dat in xenofobisch geweld. De anti-buitenlander-retoriek is gevaarlijk, zegt Kaziboni, vooral in Zuid-Afrika.

"We hebben al verschillende keren gezien dat haatspraak leidt tot golven van aanvallen op buitenlanders waarbij vele doden zijn gevallen. Het is belangrijk voor politici en mensen met autoriteit om goed te letten op wat ze zeggen en hoe burgers het oppakken."

De huidige president Ramaphosa heeft gezegd dat de acties van Dudula illegaal zijn. Hij is bang dat dit soort onwettige acties uit de hand kunnen lopen en gewelddadig kunnen worden.

Intimidatie

De burgers in Soweto patrouilleren onverstoorbaar door. Ze zeggen soms zelfs de politie te bellen als ze iemand staande houden.

Operatie Dudula wordt ook beschuldigd van geweld. "Wij doen daar niet aan mee," zegt Tshidi terwijl ze voor de winkel van een man uit Somalië staat. "Tenzij een migrant boos wordt en we onszelf moeten verdedigen."

De leden zeggen dat de voormalige leider van Dudula, die een voorwaardelijke celstraf kreeg omdat hij een woonhuis overhoop had gehaald bij een actie, geweld promootte, maar dat ze nu een andere club zijn.

"Maar zelfs het vragen naar iemands papieren is intimidatie en mag niet," zegt onderzoeker Kaziboni. De Mozambikaanse stalhouder snapt het ook niet: "Waarom zeggen ze dat ik de wijk bedreig? Ik draag er toch juist aan bij? Iedereen koopt graag mijn eten. Ik ben toch juist goed voor mijn buurt?"

De politie heeft journalisten die vorig jaar verslag probeerden te doen van het Sunneklaasfeest op Ameland onvoldoende beschermd. "We hebben de persveiligheid daar toen onvoldoende weten te waarborgen", zegt Martin Sitalsing, politiechef van de eenheid Noord-Nederland.

Sitalsing heeft een verklaring verspreid ter gelegenheid van de Internationale Dag van de Persvrijheid. Omrop Fryslân schrijft erover.

De politiechef noemt persvrijheid een belangrijk deel van de democratische rechtsstaat. Ook zegt hij dat politie ervoor moet zorgen dat journalisten hun werk zo veilig mogelijk moeten kunnen doen. "Op 5 december hebben we die daadkracht onvoldoende getoond en daar hebben we van te leren", concludeert de politiechef.

De politie was op de hoogte van de eventuele komst van journalisten naar het eiland voor Sunneklaas, dat een alternatief Sinterklaasfeest is waarbij bewoners van Ameland zich verkleden en maskers dragen. Tijdens het feest zijn "buitenstaanders", oftewel vastelanders, in principe niet welkom.

Belaagd en achtervolgd

De politie was zich bewust van de risico's, maar agenten waren al weg voor de boot met PowNed-journalisten aankwam. Eilandbewoners belaagden en achtervolgden de journalisten in hun auto.

Daar zegt de politie van te hebben geleerd. "Terugkijkend hadden we de journalisten van PowNed beter moeten beschermen en begrijpen we ook dat aspecten van ons optreden die avond niet neutraal op de betrokkenen zijn overgekomen. Dat had anders gemoeten", zegt Sitalsing.

Persvrijheid

Vandaag, op de Internationale Dag van de Persvrijheid, werd bekend dat de persvrijheid in Nederland stabiel is. Op de ranglijst met 180 landen is Nederland twee plekken gestegen, van plek 6 naar 4.

Toch deden journalisten bij de Nederlandse organisatie PersVeilig 218 keer een melding van een incident. In de meeste gevallen ging het om een bedreiging. Het Persvrijheidsfonds noemt de belaging van journalisten tijdens Sunneklaas daarbij als voorbeeld.

PowNed deed na de belaging aangifte en diende een klacht in bij de politie.